آشنایی با هایکو، هنر کوتاه و عمیق شعر ژاپنی
امروزه با سیلی از اطلاعات و تصاویر مختلف در زمینه‌های گوناگون مواجه هستیم و شاید بازگشت به سادگی و ایجاز، یکی از گمشده‌های بزرگ ما باشد. در میان تمام قالب‌های ادبی جهان، هنری وجود دارد که این سادگی را به کمال رسانده و در سه خط کوتاه، جهانی از معنا و احساس را جای داده است که به آن هایکو می‌گویند. این شعر کوتاه ژاپنی، علاوه بر این که یک قالب شعری است، فلسفه‌ای برای زیستن، دعوتی به مشاهده دقیق و درنگی عمیق در لحظه حال می‌باشد. اما هایکو چیست و چگونه این هفده هجای ساده، قرن‌هاست که قلب میلیون‌ها نفر را در سراسر جهان تسخیر کرده است؟
کشف جوهره و معنی هایکو
برای درک معنی هایکو، باید نگاهی به فراسوی شمارش هجاها داشت. هایکو، هنرِ به دام انداختن یک آنِ گذراست؛ یک لحظه «آها!» که در آن، شاعر و طبیعت به یگانگی می‌رسند. این شعر، قصه نمی‌گوید، تحلیل نمی‌کند و نتیجه‌گیری اخلاقی ارائه نمی‌دهد. در عوض، با ارائه یک تصویر واضح و ملموس، بذری را در ذهن خواننده می‌کارد و باقی را به تخیل او وامی‌گذارد. گویی شاعر، دریچه‌ای کوچک به روی یک منظره عظیم باز می‌کند و از ما می‌خواهد که خودمان آن منظره را کشف کنیم.
فلسفه ذن (Zen) با هایکو پیوندی ناگسستنی دارد. هر دو بر اهمیت اکنون، مشاهده بی‌قضاوت و یافتن زیبایی در سادگی تاکید دارند. هایکو نمی‌خواهد جهان را تفسیر کند، بلکه می‌خواهد آن را همان‌گونه که هست، نشان دهد. یک قطره شبنم روی برگ، صدای جهیدن قورباغه‌ای در برکه یا سایه بلند یک کاج در غروب؛ این‌ها موضوعات اصلی هایکو هستند.
دو عنصر کلیدی در ساختار سنتی هایکو به این درک عمیق کمک می‌کنند:
کیگو (Kigo - فصل‌واژه)
کلمه‌ای یا عبارتی است که به یک فصل خاص از سال اشاره دارد (مانند شکوفه گیلاس برای بهار یا برف برای زمستان). این کلمه، شعر را در یک بستر زمانی و طبیعی مشخص قرار می‌دهد و به خواننده کمک می‌کند تا حال و هوای آن لحظه را بهتر درک کند.
کیره‌جی (Kireji - برش‌واژه)
این کلمه یا نشانه، یک مکث یا برش معنایی در شعر ایجاد می‌کند. این برش، دو تصویر یا حس به ظاهر نامرتبط را در کنار هم قرار می‌دهد و از هم‌نشینی آن‌ها، یک جرقه معنایی در ذهن خواننده ایجاد می‌شود. اینجاست که جادوی هایکو به وقوع می‌پیوندد؛ در فضاهای خالی بین کلمات و در پیوندی که خواننده خود بین تصاویر برقرار می‌کند.
تاریخ هایکو
هایکو به شکل امروزی آن، محصول یک فرآیند تکاملی طولانی در شعر ژاپن است. ریشه‌های آن به قالبی به نام رنگا (شعر زنجیره‌ای) بازمی‌گردد که در آن، چندین شاعر به نوبت بندهایی را به شعر اضافه می‌کردند. بند آغازین این زنجیره که هُکّو (Hokku) نام داشت، به مرور زمان استقلال یافت و به عنوان یک قالب شعری مجزا شناخته شد.
در قرن هفدهم، این قالب به دست بزرگترین استاد خود، ماتسوئو باشو (۱۶۴۴-۱۶۹۴)، به اوج رسید. باشو یک راهب دوره‌گرد بود که با سفرهای بسیار خود و مشاهده دقیق طبیعت، هُکّو را از یک سرگرمی ادبی به یک مسیر معنوی عمیق تبدیل کرد. او با دمیدن روح ذن در این قالب، آن را به شکلی که امروز می‌شناسیم، تثبیت کرد. مشهورترین هایکوی او، نمادی از این هنر است:
- برکه‌ای کهن
- قورباغه‌ای به درون می‌جهد
پس از باشو، استادان دیگری چون یوسا بوسون (۱۷۱۶-۱۷۸۴) که یک نقاش چیره‌دست نیز بود، جنبه‌های تصویری و هنری هایکو را غنا بخشیدند و کوبایاشی ایسا (۱۷۶۳-۱۸۲۸) با نگاهی سرشار از همدردی و طنزی لطیف، به زندگی موجودات کوچک و روزمرگی‌های انسانی پرداخت. در قرن نوزدهم نیز، ماسائوکا شیکی (۱۸۶۷-۱۹۰۲) با جدا کردن کامل این قالب از شعر زنجیره‌ای، نام هایکو را برای آن برگزید و بر واقع‌گرایی و طراحی از طبیعت تاکید کرد.
چگونه یک هایکو بنویسیم؟
شاید در نگاه اول، نوشتن شعری با ساختار ۵-۷-۵ هجا ساده به نظر برسد؛ اما نوشتن یک هایکوی خوب، نیازمند تمرین و حساسیت بالایی است. هایکو چیست جز تمرینی برای بهتر دیدن و دقیق‌تر حس کردن؟ برای سرودن هایکو، بیش از هر چیز باید حواس خود را بیدار کنید. منابع آموزشی مدرن، این فرآیند را در چند گام خلاصه می‌کند:
مشاهده و تمرکز بر حواس
به دنیای اطراف خود با دقت نگاه کنید. به صداها، بوها، بافت‌ها و رنگ‌ها توجه کنید. منتظر آن لحظه خاصی باشید که چیزی توجه شما را جلب می‌کند؛ لحظه‌ای که یک تصویر ساده، حسی عمیق را در شما بیدار می‌کند.
ثبت لحظه و تصویر کلیدی
آن لحظه «آها» را به تصویر بکشید. هدف، انتقال یک تجربه حسی و عاطفی به خواننده است. به جای گفتن غمگین بودم، تصویری را نشان دهید که آن غم را در شما ایجاد کرده است؛ مثلا باران عصرگاهی / بر پنجره‌ای خالی / می‌کوبد.
ایجاد زمینه و اتصال
با استفاده از یک فصل‌واژه یا اشاره‌ای ظریف، به شعر خود زمینه بدهید. دو تصویر را کنار هم بگذارید تا از تضاد یا تشابه آن‌ها، معنایی نو خلق شود. به یاد داشته باشید که قدرت هایکو در چیزی است که ناگفته باقی می‌ماند.
ویرایش و پالایش
ویرایش در هایکو حیاتی است. هر کلمه باید با دقت انتخاب شود. شعر را با صدای بلند بخوانید تا ریتم آن را حس کنید. سادگی و وضوح را فدای کلمات پیچیده نکنید.
هایکو در ایران و جهان
در اوایل قرن بیستم، هایکو از طریق ترجمه‌ها به غرب راه یافت و به سرعت شاعران بزرگی چون ازرا پاوند و ایمی لوول را تحت تاثیر قرار داد. ایجاز و قدرت تصویرسازی آن، الهام‌بخش مکتب ایماژیسم شد.
در ایران، اگرچه اولین ترجمه‌ها توسط سهراب سپهری انجام شد، اما این احمد شاملو بود که با همکاری ع. پاشایی، با انتشار کتاب «هایکو: شعر ژاپنی از آغاز تا امروز»، این قالب را به طور گسترده به جامعه ادبی ایران معرفی کرد. شاملو با درک عمیق از جوهره هایکو، آن را از قید وزن و قافیه فارسی رها کرد و به ذات موجز و تصویری آن وفادار ماند. پس از او، شاعران بسیاری در ایران به سرودن هایکو روی آوردند و این قالب کوتاه، به بخشی از ادبیات معاصر ما تبدیل شد.
کتاب هایکو، (شیوه‌های مشترک سرایش شعر ژاپنی و فارسی)، نوشته‌ی ناهوکو تاواراتانی نیز، پس از معرفی سبک هایکو در ژاپن، برخی از اشعار شاعران بزرگ فارسی و تشابهات آن‌ها با هایکو را بررسی می‌کند.
اگر به آثار ارزشمند شاعران معاصر ایران علاقمندید، مقاله‌ی ما در سایت زیمون را از دست ندهید.
هایکو یعنی چه برای انسان مدرن؟
در نهایت، هایکو یعنی چه؟ هایکو یعنی درنگ. یعنی یافتن شگفتی در معمولی‌ترین چیزها. در جهانی که ما را به سرعت و وظایف مختلف تشویق می‌کند، هایکو یک تمرین ذهن‌آگاهی است. خواندن یا سرودن آن، ما را وادار می‌کند که برای لحظه‌ای بایستیم، نفس عمیق بکشیم و به سادگیِ باشکوهِ بودن، توجه کنیم. معنی هایکو در همین توقف کوتاه و اتصال دوباره به جهان نهفته است. این شعر کوتاه به ما یادآوری می‌کند که برای یافتن زیبایی و عمق، نیازی به حماسه‌های طولانی نیست؛ گاهی تمام حقیقت، در تصویر یک برگ در حال سقوط خلاصه می‌شود.
کتاب‌هایی برای ورود به دنیای هایکو
برای علاقه‌مندانی که می‌خواهند سفری عمیق‌تر به دنیای هایکو را تجربه کنند، مطالعه آثار برجسته و تحلیلی در این زمینه بسیار راهگشا می‌باشد. در بهترین سایت خرید کتاب آنلاین، زیمون، آثار ارزشمندی در این حوزه موجود است که می‌تواند نقطه شروعی عالی برای این کاوش باشد. در ادامه چهار کتاب پیشنهادی که در حال حاضر موجود هستند، معرفی می‌شود:
کتاب هایکو (شعر ژاپنی از آغاز تا امروز)
این اثر کلاسیک با ترجمه درخشان احمد شاملو و ع. پاشایی، بهترین و جامع‌ترین دروازه برای ورود به دنیای هایکو است. این کتاب گزیده‌ای از برترین هایکوهای تاریخ را ارائه می‌دهد و با مقدمه‌ای مفصل، تاریخچه و مفاهیم این هنر را به خواننده می‌آموزد.
کتاب طنین هایکو (گزیده شعر جهان) مجموعه‌ای دلنشین از سروده‌های جمعی از شاعران جهان است که با ترجمه روان الهام محمودی و توسط انتشارات تمدن علمی به چاپ رسیده است.
این اثر در قطع جیبی، منتخبی از هایکوهای ترجمه شده به فارسی را ارائه می‌دهد و به خواننده فرصت می‌دهد تا با نگاه‌های گوناگون به این فرم کوتاه و عمیق آشنا شود. مفهوم کلیدی کتاب، نمایش جهان‌شمول بودن مضامینی چون زیبایی‌های طبیعت، ثبت لحظات زودگذر و احساسات ناب انسانی در قالب هایکو است.
کتاب چهار فصل (هایکو اتریشی) اثر ایما فون بودمهرزهوف، با ترجمه درخشان علی عبداللهی، تجربه‌ای منحصربه‌فرد از هایکوی اروپایی است. این شاعر برجسته قرن بیستم، لحظات زودگذر و زیبایی‌های چهار فصل را در قالب‌های کوتاه و عمیق به تصویر می‌کشد.
کتاب چگونه پیدایت کردم، مجموعه‌ای از هایکوهای رابرت جانسون، شاعر قرن بیستم نیوزلند، با ترجمه روان معصومه فخرایی است. این مجموعه به خوبی نشان می‌دهد که چگونه قالب کوتاه هایکو می‌تواند بیانگر عمیق‌ترین و شخصی‌ترین احساسات انسانی باشد.
سه خط برای یک جهان
هایکو، یک قالب شعری و یک شیوه نگریستن و زیستن است. این هنر از دل سنت‌های ادبی و فلسفه ذن ژاپن برخاسته و به ما می‌آموزد که چگونه در شتاب زندگی مدرن، لحظه‌ای درنگ کنیم و زیبایی‌های ساده و پنهان اطراف خود را بازشناسیم. هایکو با ساختار هفده هجایی خود، ما را از پرگویی و پیچیدگی‌های بی‌مورد رها می‌کند و به جوهره ناب تجربه، یعنی یک تصویر، یک حس و یک لحظه آنی، رهنمون می‌شود.
سفر هایکو از ژاپن فئودالی و کلبه حصیری باشو تا رسیدن به زبان و فرهنگ‌های مختلف جهان، از جمله ایران، نشان‌دهنده ظرفیت بی‌کران این فرم کوتاه برای برقراری ارتباطی عمیق و انسانی است. این شعر به ما یادآوری می‌کند که عمیق‌ترین مفاهیم و بزرگترین احساسات، لزوما به کلمات بسیار نیاز ندارند. گاهی تمام آنچه برای لمس ابدیت نیاز است، در صدای جهیدن یک قورباغه، رنگ یک خرمالو یا سکوت برفی که می‌بارد، نهفته است.