آینه در آینه

میشائیل انده را اغلب کتابخوان‎ها با دو اثر به یادماندنی‎اش «مومو» و «داستان بی‎پایان» به خاطر می‎آورند. برای بعضی هم نام این نویسنده با تصویر «جیم دگمه» پسرک سیاه‎پوست شیطان تداعی می‎شود که قهرمان دو کتاب «جیم دگمه و لوکاس لوکوموتیوران» و «جیم دگمه و سیزده‎قلوهای وحشی» است. کتاب‎هایی که هرچند برای کودکان نوشته شده‎اند، امّا برای بزرگسالان نیز خواندنی‎اند و حتّی می‎توان پا را از این فراتر گداشت و گفت که درک عمیق همه-ی مضامین موجود در آن‎ها تنها از یک بزرگسال برمی‎آید. و به همین دلیل اگر در کودکی یک بار سراغشان رفته‎اید، از دوباره خواندنشان در سال‎های بعد، ضرر نخواهید کرد.

ویژگی خاصّ آثار انده تخیّلی غریب است که از حدّ رخدادهای ناممکن در واقعیت درمی‎گذرد و به خلق جهان‎های ناممکن می‎پردازد. جهان‎هایی که از قوانین این جهان پیروی نمی‎کنند و سیر در آن‎ها ممکن است ما را ناگزیر به بازاندیشیدن در باب مفاهیمی چون زمان، مکان و هویت وادارد. شاید همین ویژگی خاص است که هنگام خواندن آثار انده، پیش‎بینی پایان داستان یا حتّی فصول بعد را بسیار دشوار می‎کند. 

اگر ابتدای داستان با لوکوموتیورانی آشنا شده‎اید که قطارش را در جزیره‎ای کوچک –آن قدر کوچک که ساکنانش قابل شمارشند- می‎راند (که خود همین تصویر به قدر کافی خیال‎انگیز و غریب هست) نباید فکر کنید که در ادامه همین قطار هم‎چون یک کشتی، سر از دریا درنخواهد آورد یا این که به مرکز زمین سفر نخواهد کرد. امّا این تخیّل هرچند غریب باشد، بیهوده نیست. تصاویر خیال‎انگیزی که یکی پس از دیگری به خواننده عرضه می‎شوند، هر یک محصول آشنایی‎زدایی از اموری دم دستی و بدیهی انگاشته شده هستند که باعث می‎شود آن امور دیگر بار موضوع اندیشه قرار گیرند. در واقع انده با فراهم کردن امکان «جور دیگر دیدن» اشیا و واقعیت‎ها، راه دیدنِ «حقیقت» آن‎ها را هموارتر می‎کند. کاری سترگ که شاید از بسیاری کتاب‎های واقع‎نگارانه برنیاید...

«آینه در آینه»، از آخرین آثار این نویسنده‎ی فقید آلمانی است که مترجم در معرفی کتاب آورده:

«کتاب سوررئالیستی و گروتسک‎وار «آینه در آینه»، بر خلاف سایر آثار انده، صرفاً برای نوجوانان نوشته نشده، بلکه نگاه نیچه‎ای نهفته در اثر و درونمایه‎ی سیال و رؤیاگون آن... سایر خوانندگان را نیز به حیرت وامی‎دارد.»

من فکر می‎کنم که این کتاب نه تنها «صرفاً» برای نوجوانان نوشته نشده، بلکه اصلاً مناسب مطالعه توسّط این گروه سنی نیست. لااقل دو دلیل برای این مدّعا می‎توان برشمرد:

نخست، پیچیدگی مضامین مطرح شده در کتاب است. کتاب سی پاره دارد. راوی پاره‎ی نخست «هُر» است: هیولای غریبی که در مکانی غریب‎تر زندگی می‎کند و کاری جز رؤیا دیدن ندارد. به نظر می‎رسد بیست و هشت پاره‎ی بعدی، رؤیاهای هُر باشند. رؤیاهایی غریب هم‎چون ببیننده‎شان و نه شبیه به هر چه که تا به حال خوانده‎اید. آخرین رؤیا نیز جهان هُر را به ایجاز و اشاره برای خواننده تصویر می‎کند.

هر یک از این بیست و هشت رؤیا یا بیست و هشت تابلو، یکی- دو عنصر مشترک با رؤیا یا تابلوی پیشین خود دارند. این عنصر مشترک گاهی یک شیء تکرار شونده یا عنصر فیزیکی دیگری است (مثلاً اتاقی به رنگ آبی آسمانی یا صحنه‎ی یک دادگاه) و گاهی مضمونی است که در یک تابلو، طرح و در تابلوی بعدی پرورانده می‎شود (مانند بحث اختیار انسانی و توانایی او در رقم زدن سرنوشت خود). بسیاری از رؤیاها را می‎توان یک داستان کامل به شمار آورد (امری که باعث شده برخی به اشتباه این کتاب را «مجموعه داستان» بنامند.) و برخی نیز همچون طرحی از یک داستانند. 

غیر از این دو، پاره‎هایی هم هستند که به دشواری بتوان درباره‎شان اظهارنظر کرد. آن قدر که غریب و پیچیده اند. شاید بشود به مدد تشبیه حالی را که در حین خواندن این پاره‎ها، به آدم دست می‎دهد، چنین وصف کرد: برای چند دقیقه‎ی کوتاه در جایی باشی که تا کنون نبوده‎ای و پس از این هم نخواهی بود و مردمی در آن جا باشند که هرچند به زبان تو سخن می‎گویند امّا واژه‎ها و عبارات را به نحوی به کار می‎برند که برای تو غیرقابل‎درک است و علاوه بر همه‎ی این‎ها، آن جا تاریک هم باشد و تو آن‎چه در جریان است را تنها در خلال یکی-دو برق ناگهانی که آسمان را و همه جا را روشن می‎کند نظاره کنی. و از پس آن رعد هول‎انگیزی و در متن همه‎ی این‎ها همهمه‎ی نامفهوم آهسته‎ای...

آن دسته‎ی اوّل و دوم که قابل‎درکند امّا، مفاهیم پیچیده و ارزشمندی را طرح می‎کنند که مواجهه با آن‎ها و تأمّل درباره‎شان به دشواریِ رویارویی با دسته‎ی سوم می‎ارزد. مفاهیمی چون آزادی، انتخاب، رنج، معنای زندگی، خواستن و بیشتر خواستن و مانند این‎ها. و در هر یک بی آن که به طور مستقیم نتیجه‎ای گرفته شود، موضعی در باب آن مفهوم اتّخاذ شده است. موضعی که حاصل تصویرگری دقیق و خلق «فضا»یی است که با همه‎ی غرابت تو را به مواجهه با آن چه مسلّم انگاشته‎ای فرا می‎خواند.

دومین دلیل به نداشتن داستان بازمی‎گردد. نوجوانان و تازه کتاب‎خوان شده‎ها بیشتر به خواندن کتاب‎هایی راغبند که برایشان «قصّه» می‎گویند. قصّه‎ای که اوّل و آخر دارد، آدم‎هایی دارد که بلاهایی سرشان می‎آید و برای خلاص شدن از آن بلاها، کارهایی می‎کنند و خلاصه توالی حوادث و رُخ‎دادهایشان آدم را به دنبال خود می‎کشاند. کمابیش منطبق بر همان طرح ازلی - ابدی شروع شونده با «یکی بود، یکی نبود...» آشنایِ همیشه دوست‎داشتنی. این کتاب مسلّماً فاقد قصّه بدین معناست. و همین باعث می‎شود خواندنش برای نوجوانان سخت باشد و انگیزشی ایجاد نکند.

«آینه در آینه» غذای سنگینی است که خوردنش در یک وعده ممکن است منجر به سوءهاضمه گردد! پیشنهاد ما این است که آن را لقمه لقمه بخورید و جُرعه جُرعه بنوشید! فال فال بخوانیدش و به هر تصویر که در برابر چشمانتان قرار می دهد، خوب بیاندیشید. مطمئنّاً چیزهایی خواهید دید که به وقتی که صرف تماشا کرده‎اید، می‎ارزند!

* معرفی کتاب از الف کتاب