روشنفکران رذل و مفتش بزرگ

این کتاب جمع وجور، اما خواندنی دست پخت روزگار جوانی داریوش مهرجویی فیلم ساز بنام ایرانی ست که غیر از فیلم سازی دستی هم در نویسندگی و ترجمه دارد. مهرجویی علاوه بر سینما، دانش آموخته فلسفه از دانشگاه UCLA آمریکاست، و این کتاب درواقع به نیت ارائه به عنوان پایان نامه تحصیلی او نوشته شده است.

در اواخر دهه چهل شمسی(زمان نگارش این کتاب) مهرجویی جوان به شدت تحت تأثیر رمان های داستایوفسکی و به خصوص برادران کارامازوف قرار داشته و به همین خاطر برای نوشتن پایان نامه خود نیز به سراغ مفاهیمی از درون دنیای فلسفی و داستانی این نویسنده بزرگ ادبیات روس رفته است.

او در این باره می نویسد: 

«دنیای افسون زده و پر تب وتاب فئودور داستایوفسکی، نویسنده بزرگ قرن نوزدهم روسیه، با آن داستان های هیجان انگیز و شخصیت های رنگارنگ پرشور، عاصی، فرهیخته، عاشق، شوریده، مذهبی، و با آن اندیشه والای بشردوستانه و خیرخواهانه سخت گریبان مرا گرفته بود و شیفته و گم گشته خودساخته بود. شاید برای رهایی از آن بند همین ها و نیز افسون زدایی از آن شخصیت های قوی و جنون زده بود که این نوشته به وجود آمد.»

کتاب در چهار فصل نوشته شده است: «روشنفکران رذل و مفتش بزرگ»، «طغیان متافیزیکی»، «توتالیتاریسم» و «ترور و وحشت». عناوین کتاب به ظاهر نشان از پراکندگی ایده های یک ذهن جوان و جست وجوگر دارد که می کوشد در فضایی اندک، دست روی نکات گوناگونی بگذارد اما در پس این پراکندگی ظاهری، متن کتاب از انسجامی درونی برخوردار است.

در دو فصل اول کتاب مهرجویی به شخصیت های شاخص رمان های داستایوفسکی به ویژه در جنایت و مکافات و برادران کارامازوف می پردازد، مهرجویی معتقد است که برادران کارامازوف آخرین و برجسته ترین کار این نویسنده است که عصاره جهان بینی آثار او را در این کتاب می توان یافت. 

مهرجویی اغلب شخصیت های رمان داستایوفسکی را روشنفکران رذل می خواند، شخصیت هایی که دچار یک تناقض ماهوی در رفتار و گفتار خود هستند و ازآنجاکه خود را برخوردار از یک آگاهی ویژه ارزیابی می کنند برای سعادت خود یا بشر می توانند دست به جنایت بزنند.

مهرجویی جوان چنان تحت تأثیر جادوی آثار داستایوفسکی ست که با ستایش به تجزیه و تحلیل فلسفی آثار او پرداخته و این ایده را مطرح می سازد که داستایوفسکی در آثار خود آینده پر از کشت و کشتار دهه های بعد از خود را پیش بینی کرده است. نکته ای که البته با در نظر گرفتن برخی نظام های توتالیتر و رهبران آن ها چندان هم بیراه به نظر نمی رسد.

در فصل سوم مهرجویی به توتالیتاریسم می پردازد، نگاهی دارد به کشورهایی که حکومت هایی توتالیتر دارند. او نظام های توتالیتر و ایدئولوژی های ویران گر و خون بار قرن بیستم را موردتوجه قرار داده و به شکلی موجز زیبا ساختار آن ها را برای مخاطب شرح می دهد . برای نمونه او به حکومت نازی ها اشاره می کند که چطور از دروغ در نظام تبلیغاتی خود استفاده کرده و برای دفاع از آن معنایی که خود از انسان تصویر می کردند به راحتی دست به جنایاتی بزرگ می زدند.

و در فصل پایانی که به ترور و وحشت در نظام های توتالیتر اختصاص یافته مهرجویی به طور مشخص به سراغ نظام شوروی سابق و حکومت استالین رفته و در ایامی که ایدئولوژی های چپ کمونیستی بازار داغی داشته اند، مفاهیم توتالیتری و ترور وحشت را در این حکومت ها می کاود.

مهرجویی در سال های اخیر آثار تألیفی و ترجمه ای گوناگونی داشته است، اما بی تردید کتاب حاضر به واسطه شور و انرژی درونی نهفته در آن و سبک موجز و نثر شسته ورفته ای که دارد هنوز هم از خواندنی ترین آثار او محسوب می شود.

* معرفی کتاب از الفِ کتاب