آخرین آغوش ماما (هیجانات حیوانات و آنچه درباره ما آشکار می سازند)

آخرین آغوش ماما را شاید بتوان ژرف ترین کتاب نوشته شده تا کنون در زمینه هیجانات حیوانات و انسان‌ها دانست تا جایی که اکثر نقدهای مرتبط با این کتاب بر این نکته تاکید کرده اند که پس از خواندن این کتاب هرگز به خودتان و حیوانات، همانند گذشته نخواهید نگریست. فرانس دو وال در این کتاب با نثری داستان‌گونه و با استناد به شواهد علمی بسیار به مفاهیم مهمی چون عشق، تنفر، حسادت، فداکاری، دلبستگی، سوگواری، خودآگاهی، اراده آزاد، ذی شعور بودن در حیوانات و انسان‌ها پرداخته است. شاید تعبیر یو وال نوح هراری از این کتاب، موجزترین تفسیر ممکن از آخرین آغوش ماما باشد: «کتابی افسونگر و سرشار از مهربانی و شفقت… حاوی بینش‌هایی ژرف درباره زندگی حیوانات و از جمله ما انسان‌ها.» نشر سایلاو این کتاب را با ترجمه نازگل عزیزی به عنوان یک مطالعه میان رشته‌ای جذاب بین حوزه‌های انسان‌شناسی، رفتارشناسی، فلسفه و زیست‌شناسی تکاملی در قالب مجموعه مطالعات میان رشته ای برای اولین بار در کشور منتشر کرده است. 

درباره کتاب آخرین آغوش ماما

آخرین آغوش ماما، کاوشی جذاب در باب هیجانات حیوانات و انسان‌هاست. داستان کتاب با مرگ ماما، شامپانزه مادرسالار و یکی از پیرترین شامپانزه‌های جهان در باغ‌وحش که پیوندی عمیق با زیست‌شناس‌اش برقرار کرده بود آغاز می‌شود. جان وان هوف (استاد فرانس دو وال) در واپسین لحظات زندگی ماما به دیدار او در قفس می‌رود و آن‌ها برای آخرین بار یکدیگر را در آغوش می‌کشند. فیلم صحنه احساسی و غم‌انگیز خداحافظی این دو به سرعت در فضای رسانه‌ای فراگیر می‌شود. میلیون‌ها انسان از صحنه‌ای که ماما پروفسور را در آغوش می‌کشد و در‌حالی که لبخند می‌زند با انگشتان خود گردن او را نوازش می‌کند، متاثر شدند. بسیاری با این صحنه گریستند و برخی شگفت‌زده شدند چرا که می‌پنداشتند احساسات غنی صرفا منحصر به انسان‌هاست. 

فرانس دو وال دهه‌ها از عمر خود را صرف بررسی دقیق و پژوهش درباره حیوانات کرده است. فرانس دو وال در آخرین آغوش ماما با روایت داستان‌هایی خواندنی و استناد به شواهد علمی نشان می‌دهد انسان‌ها تنها گونه‌ای نیستند که از ظرفیت تجربه احساساتی چون عشق‌، تنفر، ترس، شرم، گناه، شادی و یکدلی برخوردارند.  او در کتاب آخرین آغوش ماما نمونه‌های تکان‌دهنده‌ای از میانجی‌گری، فداکاری، دلبستگی، سوگواری و حتی درک قطعیت مرگ را در حیوانات به تصویر می‌کشد. خویشتن‌داری، اراده آزاد، خودآگاهی و معنای ذی شعور بودن از دیگر مفاهیم مورد بحث در این کتاب به شمار می‌آیند.

‌آخرین آغوش ماما نگاهی ژرف‌اندیشانه به ماهیت انسان‌ها به عنوان یک گونه دارد و به هیجاناتی می‌پردازد که ما را به انسان تبدیل می‌کنند تا جایی که یکی از نقدهای مشهور درباره این کتاب نوشته است:‌ با خواندن این کتاب، دیگر نه تنها به خودتان مثل قبل نخواهید نگریست بلکه رفتاری بهتر با حیوانات خواهید داشت و آن‌ها را خواهید ستود.

یک کتاب علمی در زمینه هیجانات با نثر ادبیات علمی-داستانی

روایت داستانی-علمی  فرانس دو وال از مباحث مهم کتاب، وجه تمایز مهم دیگریست که آخرین آغوش ماما را از کتاب های علمی دیگر متمایز می کند. روایت های داستانی این کتاب را می توان از نظر نثر به کار رفته به کتاب رمزگشایی از داروین تشبیه کرد با این تفاوت که فرانس دو وال زبان ادبی تری برای بیان ادبیات خود به کار گرفته است. داستان گویی هنری است که فرانس دو وال در صفحه صفحه این کتاب از خود نشان می دهد. برای مثال، موضوع مهم قدرشناسی را در نظر بگیرید. 

فرانس دو وال به کویییف، صمیمی ترین دوست ماما اشاره می کند، شامپانزه ای که به دلیل شیردهی ناکافی نوزادان خود را از دست می داد و فرانس دو وال برای حل این مشکل به او آموزش می دهد تا از شیشه شیر برای شیر دادن به نوزادان استفاده کند. او حتی رزی، نوزاد شامپانزه یک مادر ناشنوا را برای سرپرستی به او می دهد و بعد ماجرا را این گونه تعریف می کند:

کوییف، به جای برداشتن نوزاد، به میله‌هایی نزدیک شد که من و سرپرستی دیگر در آنجا منتظر بودیم. او هر دوی ما را بوسید، نگاهش بین ما و رُزی ردوبدل شد، طوری که انگار از ما برای نگهداری او اجازه می خواهد. از نظر اخلاقی، گرفتن نوزاد دیگری بدون اجازه در بین شامپانزه ها کار درستی نیست. ما او را تشویق کردیم، دستمان را به سمت نوزاد تکان دادیم و گفتیم: «برو، بغلش کن! » سرانجام، او این کار را انجام داد و از آن لحظه به بعد، کوییف دلسوزترین و حامی ترین مادری بود که می‌توان تصورش را کرد و رُزی را همان گونه که ما انتظار داشتیم بزرگ کرد. او بسیار در شیر دادن توانمند شده بود و حتی کمی شیشه شیر را از دهان رُزی بیرون می‌کشید تا اگر نیاز دارد آروغ بزند، کاری که ما هرگز به او یاد نداده بودیم.(از متن کتاب آخرین آغوش ماما)

پس از این فرزندخواندگی، هر بار کوییف من را می دید، نهایت محبت را نثارم می کرد. او طوری به من واکنش نشان می داد که انگار من عضوی از خانواده ی او بودم که مدت هاست از او بی خبر بوده است و می خواست دو دست من را بگیرد و اگر سعی می کردم آنجا را ترک کنم، با ناامیدی ناله و شکایت می کرد. هیچ میمون دیگری در دنیا این کار را نمی کرد. آموزش شیر دادن با شیشه شیر به کوییف این امکان را داده بود تا نه تنها رُزی، بلکه بچه های خودش را هم بزرگ کند. او برای این تحول مثبت در زندگی اش تا ابد قدردان باقی ماند. (آخرین آغوش ماما – فرانس دو وال- نشر سایلاو – صفحه 49)

هیجانات در حیوانات و انسان‌ها 

فرانس دو وال در فصل دوم کتاب آخرین آغوش ماما با نام دریچه ای به روح، هیجاناتی را به حیوانات منتسب می کند که پیش تر در علم به عنوان خظای انسان انگاری حیوانات شناخته می شد. دانشمندان بسیاری هنوز هم خنده در حیوانات را انکار می کنند و مصرانه خواستار به کاربردن عباراتی مانند شبه خنده برای کپی  ها هستند. فرانس دو وال نشان می دهد کپی ها نه تنها شوخی می کنند بلکه از یه اتفاق بامزه بارها زیر خنده می زنند. تردید، دودلی، همدلی، افتخار کردن و لذت بردن حتی برنامه ریزی همگی مواردی هستند که نویسنده به همراه مصداق آن‌ها را به تصویر می کشد و بدین ترتیب، عمق عواطف حیوانات را نشان می دهد.

زبان، هیجانات انسانی و بخش خوداآگاه و ناخودآگاه نیز مفاهیمی هستند که در فصل چهارم از کتاب آخرین آغوش ماما بررسی می شوند. فرانس دو وال حتی به مقوله آینده نگری در حیوانات نیز می پردازد و نمونه هایی از کنترل بر نفس را در کپی ها به تصویر می کشد.احتمالا پیش تر به این تصاویر برخورده باشید، سگ هایی که بعد از قانون شکنی حالتی گناهکار به خودمی گیرند. اگرچه مشخص نیست که واقعا احساس ندامت می کنند یا نه؟ هر چند نمونه هایی از فروپاشی عصبی کامل سگ ها در این فصل آورده شده است. 

آخرین آغوش ماما؛ شواهدی برای تغییر جهان بینی مبتنی بر علم

 اسکینر بنیانگذار مکتب رفتارگرایی زمانی گفته بود: «کبوترها، موش های صحرایی، میمون ها، چه فرقی می کند؟ همه شبیه به هم هستند. » گزاره ای که البته فرانس دو وال در آخرین آغوش ماما، نادرستی آن را نشان می دهد. با مطالعه این کتاب درکی یابید که حیوانات نه تنها صاحب درجاتی مختلف از هوش هستند بلکه در حرکات همدلانه استادند. فصل سه از این کتاب به مقوله همدلی و هم دردی می پردازد؛ دلسوزی،نوع دوستی و تبعیض در حیوانات و انسان ها هم در این فصل به تفصیل مورد بررسی قرار گرفته است. طبیعتا این کتاب، پرسش های مرتبط با جهان بینی بسیاری را با خود به همراه دارد اما فراموش نکنیم:

علم زمانی در بهترین حالت ممکن قرار دارد که پیش پنداشته های رایج را زیر سوال ببرد یا به چالش بکشد. (آخرین آغوش ماما – فرانس دو وال – نشر سایلاو)

هیجانات حیوانات و آنچه درباره ما آشکار می سازند

فرانس دو وال در فصل چهار منحصرا به هیجاناتی می پردازد که ما را به انسان تبدیل می کنند. شرم و گناه، خودآگاه ترین این هیجانات به شمار می آیند.. با این حال فرانس دو وال سال ها در جستجوی این هیجانات در حیوانات بوده و نشان می دهد تا چه حد واکنش های انزجاری در بین کپی ها متداول است.  او در جایی از کتاب درباره، تقابل نسبت دادن شرم و گناه به حیوانات با دیدگاه سنتی علم می نویسد:

 با این وجود، من حاضر بودم گناه و شرم را -که همچنان در محافل علمی مورد بحث هستند- در محراب مذهبِ «صرفاً انسان ها دارای فلان احساس هستند » قربانی کنم.(آخرین آغوش ماما -فرانس دو وال -نشر سایلاو)

اراده قدرت، سیاست و قدرت جنس ماده

پیش تر گفتیم که آخرین آغوش ماما، همان قدر که درباره حیوانات است به انسان ها نیز می پردازد. در فصل پنج با موضوع اراده قدرت، سیاست مداران سرشناس امروز و گذشته به دقت بررسی می شوند و ریشه رفتارهای نخستینی آن ها به تصویر کشیده می شود.  در این فصل می بینید که ترامپ چطور «مانند یک شامپانزه‌ی نر که به آن استروئید  داده شده، انتخابات مقدماتی را اساساً به رقابتی از زبان بدن فوق مردانه تبدیل کرد.» ریچارد نیکسون، کیم جونگ ایل و بسیاری سیاستمداران دیگر هم در این فصل بررسی شده اند و البته که اگر تفاوتی هم در این بین باشد، صداقت بیشتری است که حیوانات در سیاست نشان می دهند:

نامزدهای سیاسی نیز به همان اندازه طفره می روند و خود را بی میل نشان می دهند. آن ها خود را خدمت گذاران مردم نشان می دهند و صرفاً برای بازسازی اقتصاد و بهبود آموزش، در دموکراسی مدرن شرکت می کنند. استفاده از واژه ی «خدمت گذار »، ریاکاری آشکار است. آیا کسی هست که به راستی باور داشته باشد که آن‌ها فقط به خاطر ما در آن لجن مالی سیاسی شرکت کرده اند؟ به همین خاطر است که کار با شامپانزه ها بسیار دلپذیر است: آن ها صادق ترین سیاستمدارانی هستند که ما آرزویشان را داریم. با تماشای آن ها هنگامی که برای موقعیتی رقابت می کنند، بیهوده است که به دنبال انگیزه های نهان یا وعده های دروغین باشیم. کاملاً واضح است که آن ها به دنبال چه چیزی هستند. (آخرین آغوش ماما – فرانس دو وال – نشر سایلاو – صفحه 258)

 

هوش هیجانی و اراده آزاد

فرانس دو وال در فصل ششم از کتاب آخرین آغوش ماما به مسئله مهم اراده آزاد و دوگانگی ذهن و بدن می پردازد. انصاف و عواطف اخلاقی از منظر دیوید هیوم، مکتب مارکسیسم و آزمایش های علمی مرتبط با اراده آزاد همگی در این فصل بررسی شده اند. او در جایی از کتاب می نویسد: «هرگز فراموش نکنید که علم اصلاً نمی داند که ذهن بدون جسم چگونه خواهد بود. با توجه به این که مغز با میلیون ها مسیر مختلف به بدن متصل شده است و جزء لاینفک آن محسوب می شود، تشبیه کامپیوتر به مغز، بسیار گمراه کننده است. ذهن انسان، هیچ تمایزی بین جسم و مغز قائل نمی شود و نماینده ی هر دوی آن هاست. بر این اساس، من به هیچ وجه قانع نشدم که بیدار شدن در قالب دیجیتالی، رویداد خوشایندی خواهد بود.»

 

بریده هایی از کتاب آخرین آغوش ماما

در پس بحث در رابطه با خودآگاهی حیوانات، مسئله‌ای پنهان شده است که بسیاری از دانشمندان ترجیح می دهند از آن اجتناب کنند: احساسی که بشر در حیوانات ایجاد می کند. واضح است، ما رفتار خوبی با آن ها نداریم، حداقل با بیشتر آن ها. زندگی کردن با این فرض که حیوانات، موجوداتی زبان بسته و بی اراده، عاری از احساسات و آ گاهی هستند، بسیار ساده تر است، همان گونه که علم مدت زمان طولانی این کار را انجام داده است. اگر حیوانات همچون سنگ باشند، ما می توانیم آن ها را روی تپه ای بریزیم و پایمال کنیم (نادیده گرفتن ارزش آن ها)، اما اگر این گونه نباشند، با دوراهی اخلاقی جدی ای مواجه می شویم(.آخرین آغوش ماما – فرانس دو وال- نازگل عزیزی – نشر سایلاو – صفحه350 

 

درباره ی نویسنده

فرانس دو وال (Frans de Waal) زیست‌شناس، رفتارشناس و نخستی‌شناس هلندی است که در سال ۱۹۴۸ متولد شد. او استاد دانشگاه اموری در آمریکا و یکی از برجسته‌ترین پژوهشگران در زمینه‌ی شناخت و احساسات حیوانات است. پژوهش‌های او درباره‌ی نخستی‌ها (مانند شامپانزه‌ها و بونوبوها) نشان داده‌اند که بسیاری از رفتارهای انسانی، از جمله همدلی، همکاری و اخلاق، ریشه‌های تکاملی دارند. از دیگر کتاب‌های مشهور او می‌توان به آیا ما به اندازه‌ی کافی باهوش هستیم که بدانیم حیوانات چه فکری می‌کنند؟ و سیاسی میان شامپانزه‌ها اشاره کرد.