خشم و هیاهو

کسی که "خشم وهیاهو” را می‌خواند نخست از غرابت صناعت آن شگفت زده می‌شود: چرا فاکنر زمان قصه‎ی خود را شکسته و قطعات آن را درهم ریخته است؟ چرا نخستین دریچه‌ای که بر این جهان افسانه‌ای گشوده می‌شود ذهن مردی ابله است؟ خواننده به وسوسه می‌افتد تا شاخص‌هایی بیابد و خط سیر ماجرا را برطبق ترتیب زمانی آن پیش خود تنظیم کند: "جاسن و کارولین کامپسون سه پسر و یک دختر داشته‌اند. دختر که نامش کدی است با مردی به نام دالتون ایمز رابطه یافته و از او آبستن شده است؛ لازم است که هر چه زودتر شوهری برای او دست و پا کنند…” در این‌جا خواننده بازمی‌ایستد، چون ناگهان در می‌یابد که نه داستان فاکنر را که داستانی دیگر را نقل می‌کند. زیرا فاکنر نخست این ماجرا را به صورت منظم در نظر نگرفته بوده است تا سپس مانند ورق‌های بازی آن را در هم بریزد: فاکنر نمی‌توانسته است به گونه‌ای دیگر نقل کند. در رمان مرسوم کهن، ماجرا متضمن گرهی است: قتل باباکارامازوف در برادران کارامازوف (از داستایوفسکی) و ملاقات ادوار با برنار، در سکه‌سازان (از آندره ژید). بیهوده به دنبال این گره در خشم و هیاهو می‌گردیم. آیا گره داستان در اخته شدن بنجی است؟ یا در ماجرای عاشقانه و حقیر کدی؟ یا در خودکشی کونتین؟ یا در نفرت جاسن از دختر خواهرش؟ هر واقعة جزیی چون بر آن بنگریم از هم باز می‌شود و وقایع دیگری را، همة وقایع دیگر را، در پس خود آشکار می‌کند. هیچ‌چیز روی نمی‌دهد، قصه به پیش نمی‌رود، بلکه همچون حضوری مزاحم و وقیح، با تراکمی بیشتر یا کمتر، زیر هر کلمه کشف می‌شد. خطاست که این نابهنجاری‌ها را بازی‌های بی‌موجبی برای هنرنمایی بشماریم. زیرا که صناعت داستان همواره بر دید فلسفی نویسنده دلالت می‌کند. وظیفة منتقد آن است که پیش از ارزیابی آن به بازیابی این بپردازد. و اما کاملاً هویدا است که فلسفة فاکنر فلسفه‌ای است ناظر به زمان. بدبختی آدمی این است که در زمان قرار دارد. به قول خود فاکنر در همین کتاب: "انسان مساوی است با حاصل جمع بدبختی‌هایش. ممکن است گمان برند که عاقبت روزی بدبختی خسته و بی‌اثر می‌شود، اما آن‌وقت خود زمان است که سرچشمة بدبختی ما خواهد شد.” این است موضوع حقیقی رمان "خشم و هیاهو”. و اگر صناعتی که فاکنر به‌کار می‌بندد، در بادی امر، نفی زمان می‌نماید بدین سبب است که ما مفهوم زمان را با توالی زمان مخلوط و مشتبه می‌کنیم. سنه و ساعت از ساخته‌های آدمی است. به قول فاکنر:”این که ما دائماً از خود بپرسیم که وضع عقربه‌هایی خودکار بر روی صفحه‌ای ساختگی و قراردادی از چه قرار است نشانة عمل ذهنی است. مدفوعی است چون عرق تن.”

پیش از این یک کتاب از این نویسنده ی برنده جایزه نوبل (1949) معرفی کرده بودم که رمان گور به گور بود و به شدت مرا جذب کرد . نقطه اتکاء و قدرت آن کتاب نحوه روایت داستان و گاهن اتفاقاتی واحد از دید شخصیت های مختلف بود . اما خشم و هیاهو از جنس دیگری است و شاید با همه رمان هایی که در تمام زندگی تان خوانده اید متفاوت باشد . خواندن کتاب و تمام کردنش و در نهایت فهمیدن داستان کمی سخت به نظر می رسد . اما وقتی به صفحات پایانی می رسید احساس نزدیک شدن به فتح یک قله معروف به شما دست می دهد ، که احساس گزافی هم نیست . رُمان چهار قسمت دارد و باز هم در مورد یک خانواده روستایی است ، و شاید بهتر است بگویم در مورد فروپاشی یک خانواده روستایی (خانواده کامپسن ) است . سه قسمت اول از دید سه پسر خانواده و قسمت چهارم از دید دانای کل تصویر می شوند . آنقدر این کتاب حرف برای گفتن دارد که اگر بخواهم این آن را به طور کامل بررسی کنم شاید به ساعتها وقت نیاز باشد اما با توجه به مقاله هایی که در مورد رُمان خوانده ام تا آنجا که بتوانم سعی خود را می کنم و در هر یک از این چهار قسمت به دو مقوله ی زمان و عشق می پردازم . پسر بزرگ ، قسمت اول . موری یا بنجامین یا بنجی کامپسن یک معلول ذهنی است که خاطراتش را برای خواننده تعریف می کند . بنجی تمام کتاب را در قمست خود تعریف می کند اما برای فهمیدنش شاید بهتر است یک معلول ذهنی باشیم . او ناتوان از تفکیک خاطرات خود از نظر زمانی است . گویی اصلن مقوله یی به نام زمان (شامل گذشته ، حال ، آینده ) برای تو او تعریف نشده است . و این سخت ترین قسمت ماجراست . کلمات در هم و برهم ، پاراگراف های نصفه و نیمه و اتفاقات تو در تو ... جملاتی گنگ و عباراتی با حداقل درک پذیری را به وجود می آورند . کمی صبر کنید و این سخت ترین مسیر را تا رسیدن به قله پشت سر بگذارید . و اما عشق در نظر او ساده تر از هر تعریف دیگری است،او از بین تمام اعضای خانواده عاشق تک دختر خانواده (کدی) است و او را از هرگونه عملی که به پاک بودنش آسیب برساند بر حذر می دارد . البته به شیوه ی خودش . او کدی را تا آنجا دوست دارد که بعد از گذشت سالها وقتی نام او را می شنود به گریه می افتد . پسر دوم ، قسمت دوم . کوئنتین کامپسن دچار نوعی وسواس ذهنی است که در نهایت منجر به خودکشی او می شود . یأس و احساس گناه را همیشه به همراه خود دارد . او حتی خود را در ازاله ی بکارت خواهرش (کدی) ، بدبختی های مادرش (کارولین) و حتی برادرهایش مقصر می داند . زمان برای کوئنتین دست و پا گیرترین مقوله است و او را همیشه در گذشته نگه داشته است . زمان همان چیزی است که از آن فرار می کند و بیشتر وسواس ذهنی اش هم در همین مورد است . ساعت دیواری اتاقش و ساعت یادگاری پدرش را از کار می اندازد . او حتی با سایه خود که شاید به نوعی زمان را به او یادآور می شود بگو مگو پیدا می کند . در تمام طول روزی که تصمیم دارد در شبش خود را در رودخانه بیندازد با نمادهای مختلفی روبرو می شود که او را به گذشته می برند و او از زمان فراری است . و اما عشق در نظر او نامفهوم می نماید . نامفهوم نه به معنای پوچ که منظور عدم توانایی کوئنتین در بیان صحیح آن است . او نیز کدی را دوست دارد و برای نجات او حاضر است هر کاری بکند ، حتی دلش می خواهد همه باور کنند که او باعث از بین رفتن بکارت خواهرش بوده است . شاید در این قسمت نیز گاهی احساس سردرگمی کنید اما نه ! این سردرگمی نیست که این اصل داستان است . پسر کوچک ، قسمت سوم . جیسُن کامپسن (جیسُن چهارم ) که کوچک ترین عضو خانواده است اما خواننده زمانی با او آشنا می شود که تنها سرپرست خانواده ی از هم پاشیده ی کامپسن است . با توجه به دو قسمت قبل و شخصیت های دو برادر دیگر ، شاید به نظر خواننده بیاید که روحی خبیث در جیسُن هلول کرده است . او که حمایت های بی دریغ مادرش را به دنبال خود دارد ، بیشترین دغدغه ی فکری اش تجارت است . مسئول گرفتاری های خانواده را همه ی اعضای خانه می داند ، از پدر خانواده (جیسُن سوم) که دائم الخمر بوده گرفته تا مادر همیشه حامی اش ، خواهر گناهکارش ، برادرهای دیوانه اش و کاکاسیاه های آشپزخانه که فقط نان خور اضافی اند . اما درگیری او با زمان به نوع دیگری است . او همیشه دیر می رسد . به سر کار دیر می رسد . از اطلاعات بورس دیر آگاه می شود . زمانی که به تعقیب خواهرزاده اش می رود دیر می رسد . حتی سر ناهار دیر حاضر می شود . و هیچگاه در مکانی که باید در زمان مناسب حاضر نیست . و همین امر کلافه گی او را بیش از پیش می کند . در مورد نظر جیسُن درباره عشق بهتر است گفتگویی نکنیم ، او فقط با پول سر و کار دارد . دانای کل ، قسمت چهارم . و اما پیچ آخر ِ این صعود طاقت فرسا و لذت بخش . از اینجا به بعد مسیر تقریبن هموار می شود . دانای کل به خوبی آرامش کاکاسیاه ها و رئیس آشپزخانه (دیلسی) را به رُخ می کشد . او که با همه ی گرفتاری های آشپزخانه و مریض بودن خانم خانه و دردسرهای نگهداری بنجی و سروکله زدن با جیسُن و ... همیشه به موقع کارهایش را به پایان می برد . او نه عقب تر از زمان می رود و نه از آن جلو می زند . دیلسی در واقع تنها فردی است که از اوج اُبهت خانوادگی کامپسن ها تا زمان از هم گسیختگی آنها را دیده است .