بررسی تاریخ نگارش قرآن

درباره کتاب:

در مورد اینکه قرآن کریم در چه زمانی جمع آوری شده و چه کسی به این کار دستور داده، در بین علما از دیرباز اختلاف رأی وجود داشته است. برخی از علما بر این باورند که قرآن در زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم جمع آوری شده است و برخی دیگر که شمارشان از دسته نخست بیشتر به نظر می رسد، بر این عقیده اند که این مهم در دوره خلیفه سوم (عثمان) انجام شده است. البته در این میان نظرات دیگر هم شنیده شده، نظیر اینکه ابوبکر دستور جمع آوری قرآن را داده و در دوره او این کار انجام شده، برخی دیگر همین مسئله را به عمر بن خطاب خلیفه دوم نسبت می دهند و برخی نیز دستور آن را از ابوبکر و انجامش را از عمر می دانند. آنچه مسلم است، موضوع نگارش قرآن به قرن اول هجری برمی گردد و درمجموع دو قول نخست است که در میان علما بیشتر مورد تأکید قرارگرفته است.

کتاب «بررسی تاریخ نگارش قرآن» که به قلم حسن خلیلی و به همت نشر دلیل ما منتشرشده، اثری است پیرامون همین بحث مهم و تااندازه ای مناقشه برانگیز در تاریخ اسلام. کتاب حاضر علاوه بر مقدمه از دو بخش: تاریخ خط قرآن و جمع آوری و نگارش قرآن تشکیل شده است.


در بخش اول این کتاب نویسنده به تاریخ خط قرآن پرداخته است و ضمن بررسی خط عرب قبل از اسلام، سیر تحول و تطور خط قرآن را در زمان حیات پیامبر (ص) مورد توجه قرار داده و در ادامه همین بحث تحول خط عرب را تا قرن حاضر مورد بررسی قرار داده است.

نویسنده در بخش دوم کتاب سراغ موضوع جمع آوری و نگارش قرآن رفته و سیر تاریخی آن را بر پایه نظرات و مستندات معتبر تاریخی مورد غور و بررسی قرار داده و طی چند فصل به خواننده کتاب ارائه کرده است. در فصل اول از بخش دوم، ایده جمع آوری و نگارش قرآن در زمان پیامبر (ص) نقل شده که در آن به مستندات و واقعیات این نظریه و مسئله کاتبان وحی تبیین گردیده است. همچنین به دلایل کسانی که از چنین نظریه ای دفاع کرده و جمع آوری قرآن را به دوران پیامبر (ص) نسبت می دهند پرداخته شده و نیز به طرح دیدگاه مخالفان همین نظریه اشاره شده است.

نویسنده کتاب درباره ترتیب سوره های قرآن و اینکه آیا ترتیب این سوره ها طبق نظر حضرت رسول (ص) بوده یا نه، به توقیفی یا اجتهادی بودن ترتیب سوره های قرآن اشاره کرده و آورده است: «در مورد توقیفی یا اجتهادی بودن ترتیب سوره های قرآن در میان دانشمندان اسلامی اختلاف نظر وجود دارد البته اختلاف در این مقوله از اختلاف در بحث آیات بیشتر است. عده ای از محققین علوم قرآنی ازجمله قاضی ابوبکر باقلانی و ابن فارس از علمای اهل سنت و محدث نوری از علمای شیعه اعتقاد دارند که جایگاه سوره ها در قرآن طبق نظر پیامبر صلی الله علیه وآله نبوده بلکه بعد از ایشان صحابه با اجتهاد خود این ترتیب را قائل شده اند. گروه دیگری از دانشمندان علوم قرآنی وجود دارند که معتقدند جایگاه و ترتیب سوره ها در قرآن با اشاره و دستور شخص پیامبر صلی الله مشخص شده است.»

در فصل در دوم (از بخش دوم کتاب) نویسنده به نقش علی (ع) به عنوان اولین جامع قرآن، در جریان تاریخی جمع آوری قرآن پرداخته است، همچنین به کیفیت و ویژگی های مصحف امیر المومنین (ع) و مصحف فاطمه (س) اشاره کرده است. در فصول بعدی بخش دوم کتاب، جمع آوری و نگارش قرآن در دوران خلفا موردتوجه نویسنده قرارگرفته است. در این راستا مباحثی چون تحلیل روایات تدوین قرآن در دوران ابوبکر، انگیزه ابوبکر در تدوین قرآن، مسئله زید بن ثابت و شیوه نگارش او، نقش عمر در جمع آوری قرآن ، مسئله توحید مصاحف در دوران عثمان ، چگونگی توحید مصاحف، ویژگی های مصحف های عثمانی و... پرداخته شده است.

بررسی مسئله اختلاف قرائت ها، علل این اختلاف ها و مراحل شکل گیری و گسترش آن ها، مسئله نگارش قرآن و بحث تحریف آن، بررسی انواع تحریف و دلایل عدم تحریف قرآن (که از قرآن، روایات، عقل و تاریخ استخراج شده)، از دیگر مباحثی هستند که در این کتاب ارزشمند موردبررسی نویسنده قرارگرفته است.

پایان بخش کتاب همراه است با عصاره همه آنچه با بررسی سیر فرازوفرودهای جمع آوری و تدوین قرآن، از بیشترین اهمیت برخوردار است. چه معتقد باشیم در دوره حضرت رسول(ص) انجام شده چه در دوره خلیفه سوم، مهم ترین نکته که نویسنده کتاب نیز در اثبات آن توفیق کافی داشته آن است که هیچ تحریفی در قرآن کریم این معجزه الهی صورت نگرفته است.

* معرفی کتاب از الف کتاب