سوررئالیسم به زبان ساده: راهنمای کامل هنر و ادبیات رؤیاها

اگر تا به حال کلمه «سوررئال» را برای توصیف یک موقعیت عجیب یا یک فیلم غیرمعمول به کار برده‌اید، تنها نیستید. این واژه آنقدر در فرهنگ عامه فراگیر شده که گاهی معنای اصلی خود را از دست می‌دهد. اما سوررئالیسم چیست و چرا این جنبش هنری و ادبی قرن بیستم، هنوز هم تا این اندازه قدرتمند است؟

این راهنما به شما کمک می‌کند تا با سوررئالیسم به زبان ساده آشنا شوید: از تاریخچه و معنای آن گرفته تا ویژگی‌های کلیدی‌اش در ادبیات و هنر. در پایان نیز بهترین کتاب‌ها برای شروع مطالعه در این حوزه را به شما معرفی خواهیم کرد.

سوررئالیسم چیست؟ یک تعریف کوتاه و روشن

سوررئالیسم یک جنبش فرهنگی و هنری بود که پس از جنگ جهانی اول ظهور کرد. در ساده‌ترین تعریف، سوررئالیسم تلاشی بود برای در هم شکستن مرز میان رؤیا و واقعیت. معنی سوررئالیسم چیست؟ این کلمه در زبان فرانسه از ترکیب «سور» (Sur) به معنای «فراتر» و «رئالیسم» (Realism) ساخته شده و معنای تحت‌اللفظی آن «فراتر از واقعیت» است.

اما این «فرا-واقعیت» به دنیای ماوراءالطبیعه اشاره ندارد؛ بلکه به قلمرو ذهن، رؤیاها و امیال سرکوب‌شده در ناخودآگاه مربوط می‌شود. آندره برتون، بنیان‌گذار این جنبش، هدف سوررئالیسم را «بیان فرآیند واقعی تفکر، فارغ از هرگونه کنترل عقل» تعریف می‌کند. به طور خلاصه، سوررئالیست‌ها معتقد بودند با آزاد کردن ذهن ناخودآگاه می‌توان به حقایق جدیدی دست یافت.

تاریخچه جنبش: از دادا تا مانیفست 1924 و پس از آن

برای اینکه بفهمیم سوررئالیسم یعنی چه، باید به اروپای پس از جنگ جهانی اول بازگردیم.

پیش‌درآمد (دهه ۱۹۱۰):

ویرانی‌های جنگ، سرخوردگی عمیقی از عقل‌گرایی به وجود آورد که به ظهور جنبش دادائیسم منجر شد؛ جریانی که منطق و عقلانیت را به کلی رد می‌کرد. در همین دوران، گیوم آپولینر برای اولین بار در سال ۱۹۱۷ واژه «سوررئالیسم» را به کار برد. سوررئالیست‌ها همچنین از اشعار آرتور رمبو، به‌ویژه اثر او با عنوان فصلی در دوزخ (۱۸۷۳)، الهام می‌گرفتند. آثار دیگری مانند کتاب مسخ کافکا (۱۹۱۵) را نیز می‌توان به عنوان داستان سوررئالیستی در نظر گرفت.

نقطه عطف (1919-1924): 

سه نویسنده جوان به نام‌های آندره برتون، لویی آراگون و فیلیپ سوپو مجله‌ای به نام «ادبیات»(Littérature)  را راه‌اندازی کردند. آن‌ها در این مجله به تجربه نوشتار خودکار (نوشتن بدون سانسور و کنترل عقلانی) پرداختند. حاصل این تجربه‌ها، کتاب «میدان‌های مغناطیسی»۱۹۲۰بود که به عنوان اولین اثر مهم سوررئالیستی شناخته می‌شود. سرانجام در سال ۱۹۲۴، برتون با انتشار «مانیفست سوررئالیسم»، این جنبش را به طور رسمی پایه‌گذاری کرد.

گسترش جهانی (دهه ۱۹۳۰ به بعد):

در دهه ۱۹۳۰، سوررئالیسم به اوج خود رسید و به شعر، رمان، تئاتر، سینما و عکاسی راه یافت. با شروع جنگ جهانی دوم، بسیاری از هنرمندان سوررئالیست به آمریکا و سایر نقاط جهان مهاجرت کردند و این جنبش تأثیری جهانی از خود به جای گذاشت.

سوررئالیسم در ادبیات: ویژگی‌ها و تکنیک‌ها

سبک سوررئالیسم چیست و چگونه در متون ادبی ظاهر می‌شود؟ این سبک بیش از هر چیز بر آزاد کردن ناخودآگاه تکیه دارد و از تکنیک‌های مشخصی استفاده می‌کند:

1. نوشتار خودکار:

این تکنیک، هسته اصلی سوررئالیسم در ادبیات است. نویسنده تلاش می‌کند بدون هیچ پیش‌فرض یا کنترلی، هرآنچه به ذهنش می‌رسد را روی کاغذ بیاورد. کتاب «میدان‌های مغناطیسی» نمونه برجسته این روش است.

2. منطق رؤیا: 

روایت‌های سوررئالیستی از منطق خواب پیروی می‌کنند؛ پرش‌های ناگهانی در زمان و مکان، دگرگونی شخصیت‌ها و رویدادهای غیرمنتظره از ویژگی‌های آن است. روایت اغلب مانند خواب عمل می‌کند:

• زمان ناگهان قطع می‌شود یا به گذشته و آینده می‌پرد.
• شخصیت‌ها تغییر شکل می‌دهند یا جابه‌جا می‌شوند.
• اشیای معمولی کارکردی غیرعادی پیدا می‌کنند.

برای مثال در رمان نادیا برتون، رویدادهای عادی شهر پاریس با تجربه‌های عجیب و اتفاقات رازآلود درهم می‌آمیزند.

3. هم‌نشینی‌های غیرمنتظره:

یکی از قدرتمندترین ابزارهای سوررئالیسم، قرار دادن دو واقعیت نامرتبط در کنار یکدیگر برای خلق یک تصویر شاعرانه و تکان‌دهنده است. این هم‌نشینی غیرممکن، در بافتی عادی و حتی گزارش‌گونه عرضه می‌شود. نقاشی‌های دالی و ماگریت مملو از چنین تصاویری هستند.

این تکنیک هم در شعر و هم در نثر کاربرد دارد و فضایی خلق می‌کند که واقعیت و خیال از هم جداشدنی نیستند. به‌عنوان مثال، می‌توان جمله‌ای سوررئالیستی را تصور کرد که می‌گوید: «روی میز آشپزخانه، پروانه‌ای نشسته بود که از آن بوی دود قطار بلند می‌شد».

 

4. شورش علیه عقلانیت:

سوررئالیسم واکنشی انقلابی علیه عقل‌گرایی بود که به باور آن‌ها مسبب فجایعی چون جنگ جهانی اول شده بود. این جنبش به جای منطق، به شانس، بازی و امیال ناخودآگاه میدان می‌داد.

نویسندگان سوررئالیست باور داشتند که عقل و اخلاق اجتماعی اغلب باعث سرکوب میل و خلاقیت می‌شود. به همین دلیل در آثارشان به تصادف، بازی، میل جنسی، و کشف بی‌منطق اعتماد می‌کردند. این جنبه‌یطغیانی، سوررئالیسم را به جنبشی فراتر از ادبیات تبدیل کرد؛ به نوعی اعتراض فرهنگی علیه قواعد خشک جامعه.

5. فرم‌های ترکیبی و تجربه‌گرایی

از منظر فرم، سوررئالیسم به دنبال شکستن قالب‌های کلاسیک بود:

• شعر منثور به جای شعر موزون.
• کولاژ متنی؛ ترکیب جمله‌ها و قطعاتی از منابع مختلف.
• برش‌ها و پرش‌های ناگهانی شبیه به مونتاژ سینمایی.
• تلفیق تصویر و متن، یا استفاده از نقاشی و عکس در کنار کلمه.

این نوآوری‌های فرمی نه تنها شعر و داستان را دگرگون کرد، بلکه بعدها در رمان‌های مدرن و حتی در هنر معاصر هم ردپای آن دیده می‌شود.

نویسندگان و هنرمندان کلیدی سوررئالیست

نویسندگان سوررئالیست

آندره برتون: رهبر جنبش و نویسنده رمان نمادین نادیا (Nadja) این رمان که با پرسش «من کیستم؟» آغاز می‌شود، روایتی نیمه‌زندگی‌نامه‌ای از رابطه راوی با زنی مرموز به نام نادیا است.

لویی آراگون: از بنیان‌گذاران جنبش و نویسنده رمان دهقان پاریسی (Paris Peasant) که در آن صحنه‌های روزمره به شکلی جادویی و سوررئال دگرگون می‌شوند. مجموعه اشعار لویی آراگون نیز در سبک سوررئالیسم به نگارش درآمده‌است. 

آنتونن آرتو: نظریه‌پرداز «تئاتر شقاوت» که تأثیر عمیقی بر تئاتر مدرن گذاشت.

پل الوار: شاعر با زبان ساده و تصاویری درخشان؛ پیوند احساس و تخیل.

صادق هدایت: نویسنده ایرانی که رمان بوف کور را در دوران اقامتش در پاریس نوشت و از فضای سوررئالیسم تأثیر پذیرفت.

هنرمندان سوررئالیست

سالوادور دالی: مشهورترین نقاش سوررئالیست که با آثاری چون تداوم حافظه (ساعت‌های در حال ذوب شدن) شناخته می‌شود: نقاشی‌های او با وجود محتوای رؤیاگونه، از تکنیک‌های واقع‌گرایانه بهره می‌برند.

رنه ماگریت: هنرمندی که با بازی‌های هوشمندانه میان تصویر و متن، واقعیت را به چالش می‌کشید.

ماکس ارنست: از پیشگامان جنبش که تکنیک‌های خلاقانه‌ای را در نقاشی و کلاژ ابداع کرد.

لوئیس بونوئل: فیلم‌سازی که با همکاری دالی، فیلم کوتاه و تکان‌دهنده سگ آندلسی (Un Chien Andalou) را ساخت که یکی از مهم‌ترین آثار سینمای سوررئالیستی است.

کتاب‌های پیشنهادی برای شروع 

اگر این راهنمای سوررئالیسم به زبان ساده شما را به دنیای شگفت‌انگیز این جنبش علاقه‌مند کرده است، مطالعه این کتاب‌ها می‌تواند نقطه شروعی عالی باشد:

نادیا اثر آندره برتون: یکی از نمادین‌ترین رمان‌های سوررئالیستی که مرز بین واقعیت، خیال و زندگی‌نامه را محو می‌کند.

کتاب سرگذشت سوررئالیسم (گفتگو با آندره برتون): مجموعه‌ای از گفتگوها با آندره برتون که تاریخچه و ایده‌های اصلی جنبش را از زبان رهبر آن روایت می‌کند.

نامه‌های تیرباران‌شده اثر لویی آراگون: نمونه‌ای از شعر سوررئالیستی که بعدها به سمت تعهد سیاسی گرایش پیدا کرد.

جمع‌بندی:

سوررئالیسم بیش از یک سبک هنری، یک نگرش به جهان بود؛ دعوتی برای کشف واقعیت‌های پنهان در پس پرده عقل و منطق. با مطالعه آثار این جنبش، شما نیز می‌توانید سفری به اعماق ذهن ناخودآگاه را تجربه کنید.

آثار ارزشمند دیگری زیادی به سبک سوررئالیسم نوشته‌شده‌اند که می‌توانید آن‌ها را در فروشگاه آنلاین کتاب زی‌مون پیدا و خریداری نمایید. 

پرسش‌های متداول:

سوررئالیسم یعنی چه؟

سوررئالیسم یعنی روشی در هنر و ادبیات برای آشکار کردن ناخودآگاه؛ آوردن رؤیا و تصادف به متن و تصویر تا واقعیت را از زاویه‌ای تازه ببینیم.

معنی سوررئالیسم چیست؟

به‌معنای «فراواقع‌گرایی» است؛ تلاشی برای پیوند دادن دنیای خواب و واقعیت و خلق «فراواقعیت».

سوررئالیسم چیست و از کجا آمده؟

جنبشی است که پس از جنگ جهانی اول شکل گرفت؛ در ۱۹۲۴ با مانیفست آندره برتون رسمیت یافت و سپس در ادبیات، تئاتر، عکاسی و نقاشی گسترش پیدا کرد.

سبک سوررئالیسم چیست و چه ویژگی هایی دارد؟

تکیه بر نوشتار خودکار، منطق رؤیا، کنارهم‌نشانی امور ناممکن در بافتی عادی، بازی با زبان و طغیان علیه عقل‌گراییِ خشک.

سوررئالیسم در ادبیات چگونه نمود پیدا می‌کند؟

در شعر و داستان با پرش‌های ناگهانی، تصویرهای شگفت، فرم‌های ترکیبی مثل شعر منثور و کولاژ متنی؛ نمونه‌ی آموزشی عالی: نادیا از برتون.